Máy đo thị trường thần kinh thị giác: Cơ chế, chỉ định và vai trò trong lâm sàng

Trong nhãn khoa hiện đại, máy đo thị trường thần kinh thị giác (Visual Field Analyzer, hay Perimeter) được xem là công cụ thiết yếu để đánh giá chức năng của thần kinh thị giác và hệ thống dẫn truyền thị giác trung ương. Khác với các phương tiện chẩn đoán hình ảnh như OCT (Optical Coherence Tomography) hay MRI, vốn tập trung vào cấu trúc giải phẫu, máy đo thị trường thần kinh thị giác cung cấp thông tin về chức năng thị giác ngoại vi và trung tâm, phản ánh trực tiếp tình trạng hoạt động của sợi trục thần kinh võng mạc.

Khái niệm và nguyên lý hoạt động

Thị trường (visual field) được định nghĩa là không gian thị giác mà mắt có thể nhận biết khi nhìn cố định vào một điểm trung tâm. Máy đo thị trường thần kinh thị giác hoạt động dựa trên nguyên tắc kích thích võng mạc bằng ánh sáng có cường độ, vị trí và thời gian khác nhau, sau đó ghi nhận phản hồi của bệnh nhân thông qua nút nhấn.

Có hai phương pháp chính:

• Thị trường động (kinetic perimetry): Điểm sáng di chuyển từ ngoại vi vào trung tâm cho đến khi bệnh nhân nhận biết được. Ví dụ điển hình là máy Goldmann.
• Thị trường tĩnh (static perimetry): Ánh sáng được chiếu tại vị trí cố định với cường độ thay đổi. Đây là phương pháp phổ biến trên các thiết bị hiện đại như Humphrey Field Analyzer (HFA) hoặc Octopus Perimeter.

Các máy hiện đại được trang bị phần mềm phân tích dữ liệu, so sánh kết quả với quần thể chuẩn theo độ tuổi, qua đó đưa ra các chỉ số định lượng như Mean Deviation (MD) hay Pattern Standard Deviation (PSD).

Chỉ định lâm sàng

Máy đo thị trường thần kinh thị giác có phạm vi ứng dụng rộng, trong đó nổi bật:

1. Glôcôm (Glaucoma)
   • Đây là chỉ định phổ biến nhất. Thị trường giúp phát hiện sớm tổn thương chức năng trước khi có thay đổi rõ rệt trên đĩa thị.
   • Đặc trưng là các ám điểm cạnh trung tâm, thu hẹp thị trường hình cung Bjerrum, hoặc mất thị trường ngoại vi tiến triển.
2. Bệnh lý thần kinh thị giác (Optic neuropathy)
3. • Tổn thương do viêm, thiếu máu, chèn ép (u hố yên, u màng não) đều biểu hiện bằng các kiểu mất thị trường đặc hiệu như hemianopia, quadrantanopia, hoặc mất thị trường trung tâm.
4. Bệnh lý võng mạc
   • Một số bệnh võng mạc như thoái hóa hắc võng mạc sắc tố, bệnh võng mạc đái tháo đường, tổn thương sau laser cũng gây thu hẹp hoặc biến dạng thị trường.
5. Theo dõi tiến triển và đáp ứng điều trị
   • Đặc biệt trong glôcôm, việc lặp lại đo thị trường định kỳ (mỗi 6 – 12 tháng) giúp đánh giá tốc độ tiến triển, từ đó điều chỉnh chiến lược điều trị.

Ý nghĩa chẩn đoán và theo dõi

• Phát hiện sớm tổn thương thần kinh thị giác: Nhiều nghiên cứu cho thấy mất thị trường có thể xảy ra trước khi bệnh nhân cảm nhận giảm thị lực.
• Đánh giá mức độ nặng và phân tầng nguy cơ: Thông qua các chỉ số MD, PSD, VFI (Visual Field Index).
• Theo dõi tiến triển: Dữ liệu được lưu trữ và so sánh theo thời gian, giúp phát hiện sự thay đổi nhỏ nhưng có ý nghĩa thống kê.
• Định khu tổn thương thần kinh: Kiểu mất thị trường định hướng vị trí tổn thương dọc theo đường dẫn truyền thị giác (võng mạc – thần kinh thị giác – giao thoa thị giác – dải thị – vỏ não thị giác).

Hạn chế và yếu tố ảnh hưởng

• Phụ thuộc vào sự hợp tác của bệnh nhân: Người cao tuổi, trẻ nhỏ, hoặc bệnh nhân có rối loạn chú ý dễ gây sai số.
• Hiện tượng học tập (learning effect): Kết quả lần đo đầu tiên thường kém chính xác hơn các lần sau.
• Thời gian làm test kéo dài (5 – 10 phút/mắt): Dễ gây mệt mỏi, ảnh hưởng độ tin cậy.
• Sai số kỹ thuật: Do định vị sai trục thị giác, mất tập trung hoặc chớp mắt nhiều.

Xu hướng phát triển

Cùng với sự tiến bộ công nghệ, các thế hệ máy đo thị trường thần kinh thị giác mới đang được phát triển:

• Perimetry kết hợp thực tế ảo (VR perimetry): Sử dụng kính VR, gọn nhẹ, linh hoạt, cho phép đo tại nhiều cơ sở ngoài bệnh viện.
• Tích hợp trí tuệ nhân tạo (AI): Giúp phát hiện sớm tổn thương tiềm ẩn và dự đoán tốc độ tiến triển glôcôm.
• Tối ưu hóa quy trình kiểm tra: Các chương trình như SITA Fast, SITA Faster (trên HFA) giúp giảm thời gian đo mà vẫn đảm bảo độ chính xác.

Kết luận

Máy đo thị trường thần kinh thị giác là phương tiện chẩn đoán chức năng quan trọng trong nhãn khoa, đặc biệt trong glôcôm và các bệnh lý thần kinh thị giác. Với khả năng cung cấp thông tin định lượng, khách quan và lặp lại, thiết bị này đóng vai trò trung tâm trong phát hiện sớm, đánh giá mức độ và theo dõi tiến triển bệnh. Tuy vẫn còn hạn chế phụ thuộc vào sự hợp tác của bệnh nhân, xu hướng ứng dụng công nghệ VR và AI hứa hẹn sẽ khắc phục nhược điểm, nâng cao hiệu quả chẩn đoán và quản lý bệnh lý thị giác trong tương lai.